Εξελίξεις στο βυζαντινό κράτος ως τις αρχές του 6ου αιώνα

Σύντομη παρουσίαση

 

Σημαντικότεροι αυτοκράτορες 

-        Ιουλιανός (361-363)

-        Θεοδόσιος Α'(379-395)

-        Θεοδόσιος Β'(408-450)

-        Ζήνων (474-491)

-        Αναστάσιος (491-518)

-        Ιουστίνος Α'(518-527)

A. Οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα

Χαρακτηριστικά της Οικονομίας 

Θεριστές

• Η γεωργία αποτελούσε την κύρια πηγή πλούτου.

• Το Κράτος καθόριζε (ρύθμιζε) τις οικονομικές εξελίξεις (παρεμβατική οικονομική πολιτική=η παρέμβαση του κράτους στις οικονομικές εξελίξεις μιας χώρας. Η παρέμβαση αυτή γίνεται με διάφορους τρόπους-μέσα: ενθαρρύνει εξαγωγές, αποθαρρύνει εισαγωγές, επιβάλλει δασμούς, ενισχύει καλλιέργειες, καθορίζει τιμές, επιδοτεί προϊόντα κ.ά.)

• Το νόμισμα κυριαρχούσε στις εμπορικές ανταλλαγές (εκχρηματισμένη οικονομία: η οικονομία στην οποία ως μέσο συναλλαγής χρη­σιμοποιείται το χρήμα.)

• Οι πόλεις στο ανατολικό τμήμα ήταν κέντρα της οικονομίας.

• Αυξάνονται τα κέρδη από το εμπόριο.

Κοινωνικά προβλήματα 

• Η γη σταδιακά γίνεται κτήμα των μεγαλογαιοκτημόνων. (Μεγάλοι γαιοκτήμονες: όσοι συγκεντρώνουν στην κατοχή τους μεγάλες εκτά­σεις γης, ανάλογα με την εποχή  ονομάζονται τιμαριούχοι, φεου­δάρχες, τσιφλικάδες.)

• Οι μικροϊδιοκτήτες γης, καταχρεωμένοι, γίνονται εξαρτημένοι αγρότες ή πάροικοι.  (Δουλοπάροικοι: Πρόσφεραν υπηρεσίες στους ιδιοκτήτες, όπως αγγαρείες φόρους κ.ά., αλλά είχαν νομική υπόσταση, π.χ. έκαναν διαθήκες). 

 

φτωχοί αγρότες

• Η βαριά φορολογία πλήττει αγρότες και αστούς. Έτσι:

-        Οι αγρότες καταφεύγουν στις μονές ή στις πόλεις λόγω της ανεργίας.

-        Η συγκέντρωση φτωχών στις πόλεις προκαλεί ταραχές.

-        Οι αυτοκράτορες προσφέρουν «άρτον και θεάματα» για να αποφύγουν -ταραχές.

Θετικά στοιχεία

• Η επέκταση προς την Ανατολή (Ερυθρά θάλασσα) φέρνει πλούτο από το εμπόριο.

• Πολυτελή προϊόντα της Ανατολής (μετάξι κ.ά.) μεταφέρονται προς τη Μεσόγειο

B. Διοικητικές αλλαγές και το πρόβλημα των γερμανικών φύλων 

Χάρτης του Ανατολικού και του Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους, μετά τη διαίρεση της αυτοκρατορίας από το Θεοδόσιο. Ο Θεοδόσιος μοίρασε την αυτοκρατορία στους δυο γιους του, πιστεύοντας ότι έτσι θα κυβερνιόταν καλύτερα. Ο Αρκάδιος πήρε το ανατολικό της τμήμα και ο Ονώριος το δυτικό.

• Το Ρωμαϊκό Κράτος χωρίζεται σε ανατολικό και δυτικό τμήμα (395).

• Το Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος διαλύεται από γερμανικά φύλα. Στα εδάφη του δη­μιουργούνται πολλά γερμανικά βασίλεια. Ο ιδρυτής του Οστρογοτθικού Κράτους Θευδέριχος είναι στην ουσία ανεξάρτητος από το Βυζάντιο.

• Το Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος εξουδετερώνει τους Γερμανούς προσωρινά με τους εξής τρόπους:

-        πείθοντας τους να στραφούν στη Δύση,

-        εγκαθιστώντας τους στα εδάφη του,

-        δίνοντας στους Γερμανούς ηγέτες ανώτερες διοικητικές στρατιωτικές θέσεις, υποκινώντας τέλος εξέγερση της αντιγερμανικής παράταξης ενάντια στους Γερμανούς, με την οποία τους εξοντώνει (400).

Γ. Πολιτιστικές εξελίξεις

Τα σημαντικότερα πολιτιστικά γεγονότα στο Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος είναι

• Η ίδρυση του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης (425) που διέθετε δεκαέ­ξι ελληνόφωνες και δεκαπέντε λατινόφωνες έδρες διδασκαλίας.

• Ο Θεοδοσιανός Κώδικας (438), ο οποίος:

-        περιέλαβε τα αυτοκρατορικά διατάγματα που είχαν εκδοθεί μετά το 312,

-        διευκόλυνε την απονομή της δικαιοσύνης.

  

Δ. Θρησκευτικές εξελίξεις

Η πάλη της ορθοδοξίας με τις αιρέσεις και την αρχαία θρησκεία

 

Τι ήταν οι αιρέσεις και πώς καταδικάζονταν;

Αίρεση ονομάζουμε κάθε διδασκαλία που δεν είναι σύμφωνη με τα διδάγματα της ορθόδοξης πίστης. Οι αιρέσεις καταδικάζονταν στις Οικουμενικές Συνόδους.

Ποιες ήταν οι κυριότερες αιρέσεις, τι πίστευαν, πότε καταδικάστηκαν; Ποιες οι συνέπειες για το κράτος;

Οι κυριότερες αιρέσεις ήταν: 

ο Αρειανισμός (από τον ιδρυτή του επίσκοπο Άρειο) που δίδασκε ότι ο Υιός ήταν δημιούργημα του Πατρός και αμφισβητούσε τη θεότητα του Χριστού. Διαδόθηκε πολύ ανάμεσα στους κατοίκους της αυτοκρατορίας, όσο και ανάμεσα στους Γερμανούς. Καταδικάστηκε στις οικουμενικές συνόδους της Νίκαιας (325) και της Κωνσταντινούπολης (381).

Νεστοριανισμός: Ονομάστηκε έτσι από τον ιδρυτή του Νεστόριο. Τόνιζε ότι η ανθρώπινη φύση του Χριστού υπερίσχυε της θείας του φύσης. Καταδικάστηκε στη σύνοδο της Εφέσου (453).

Μονοφυσιτισμός: έλεγε ότι ο Χριστός είχε μόνο μια φύση, τη θεϊκή, η οποία απορρόφησε την ανθρώπινη. Καταδικάστηκε από τη σύνοδο της Χαλκηδόνας (451).

Συνέπειες: οι αιρέσεις, αν και καταδικάστηκαν από την επίσημη Εκκλησία, διαδόθηκαν ιδιαίτερα στη Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών ένιωθαν καταπιεσμένοι από το κράτος και την Εκκλησία, γι’ αυτό, όταν αργότερα εμφανίστηκαν οι Άραβες (630-650), οι περιοχές αυτές παραδόθηκαν εύκολα, για να απαλλαγούν από την καταπίεση της κυβέρνησης της Κωνσταντινούπολης.

Η παρακμή της αρχαίας θρησκείας.

• Αν και ο αυτοκράτορας Ιουλιανός (361-363) προσπάθησε να αναστήσει την αρχαία θρησκεία και να καταπιέσει τους Χριστιανούς, δεν τα κατάφερε, γιατί οι ιδέες του ήταν πια εκτός τόπου και χρόνου.

•  Το τέλος της αρχαίας θρησκείας το έφερε ουσιαστικά ο Θεοδόσιος, ο οποίος α) έκλεισε τους αρχαίους ναούς και β) απαγόρευσε τους ολυμπιακούς αγώνες και τα ελευσίνια μυστήρια (392-393). 

Η σχέση Χριστιανισμού-Ελληνισμού

• Στην αρχή οι Χριστιανοί, οδηγούμενοι από κάποιους φανατικούς, α) κατέστρεφαν τους αρχαίους ναούς ή τους μετέτρεπαν σε εκκλησίες, β) καταδίωξαν τους ειδωλολάτρες και γ) κατέστρεφαν τα γυμνά αγάλματα. 

• Από την άλλη πλευρά, οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας (Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Γρηγόριος Νύσσης, Ιωάννης Χρυσόστομος), οι οποίοι είχαν σπουδάσει στις φημισμένες σχολές της Αθήνας και των άλλων κέντρων του Ελληνισμού κατάλαβαν την αξία της αρχαίας ελληνικής παιδείας και αξιοποίησαν τα διδάγματα των αρχαίων Ελλήνων σοφών, για να διατυπώσουν το χριστιανικό δόγμα. Έτσι πέτυχαν μια συμφιλίωση και μια σύνθεση ανάμεσα στο Χριστιανισμό και τον Ελληνισμό (=ελληνική παιδεία), η οποία κράτησε για όλη τη βυζαντινή ιστορία.

Εργασία: Ιστορικές πηγές

1. Σχολίασε τη στάση μιας μερίδας χριστιανών εναντίον των μνημείων και των οπαδών του δωδεκάθεου, λαμβάνοτας υπόψη: α) το παρακάτω παράθεμα, β) το βίντεο του Κ. Γαβρά για την ιστορία του Παρθενώνα και γ) το τρέιλερ της ταινίας Agora (2010) με θέμα τη ζωή και το θάνατο της φιλοσόφου και μαθηματικού Υπατίας που έζησε στην Αλεξάνδρεια τον 5ο αιώνα:

α) Παράθεμα: Επιστολή του φιλόσοφου Λιβάνιου, από την Αντιόχεια, στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο.

«Συ μεν λέγεις ότι ούτε τα ιερά διέταξες να κλείσουν, ούτε κανέναν εμποδίζεις να προσέλθει στους ναούς και στους βωμούς και να τιμήσει τους θεούς με λιβανωτό και θυμιάματα.
Οι οπαδοί της νέας θρησκείας όμως τρέχουν ανεμπόδιστοι εναντίον των ιερών, με ξύλα και πέτρες και σίδερα. Κάποιοι από αυτούς ακόμη τα καταστρέφουν και χωρίς αυτά, με τα χέρια και με τα πόδια».

Λιβάνιος, Λόγος 30

β) Ο Παρθενώνας του Κώστα Γαβρά (HD)

γ) Η ζωή και το τέλος της φιλοσόφου Υπατίας αποτέλεσαν το θέμα της ταινίας Agora, του σκηνοθέτη Alejandro Amenabar το 2010. Δείτε το trailer:

(περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο της Υπατίας μπορείτε να διαβάσετε εδώ: 

Υπατία: Η γυναίκα- σύμβολο της ισότητας που λάτρεψε την επιστήμη

Υπατία: Η φιλόσοφος της αρχαιότητας  )