Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610 – 717) Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης

Piero della Francesca, Η μάχη ανάμεσα στον Ηράκλειο και το Χοσρόη, 1466, San Francesco, Arezzo.

Piero della Francesca, Η ανακάλυψη και απόδειξη του Τίμιου σταυρού, 1466, San Francesco, 

Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου η κατάσταση της αυτοκρατορίας ήταν εξαιρετικά κρίσιμη. Οι Σλάβοι άρχισαν να κατακλύζουν τις ευρωπαϊκές επαρχίες και οι Πέρσες έφτασαν στις ακτές του Βοσπόρου. Μόνο η κινητοποίηση όλων των δυνάμεων του κράτους και μια ριζική μεταρρύθμιση θα μπορούσαν να αποτρέψουν τη διαγραφόμενη καταστροφή. Το έργο αυτό ανέλαβε και έφερε σε πέρας ο Ηράκλειος και η δυναστεία του.

Η αντεπίθεση του Ηρακλείου

Ο Ηράκλειος αντιπροσωπεύει τον τύπο του στρατηγού-αυτοκράτορα που ηγήθηκε προσωπικά του βυζαντινού στρατού. Αφού αναδιοργάνωσε το στράτευμα με την οικονομική συμπαράσταση της εκκλησίας, επιχείρησε συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών (622-628). Στη μάχη της Νινευί, κοντά στα Γαυγάμηλα, πέτυχε να συντρίψει τους Πέρσες και να ανακτήσει όλες τις βυζαντινές επαρχίες στην Εγγύς Ανατολή (627). Ηττα υπέστησαν και οι Άβαροι και οι Σλάβοι, όταν σε συνεννόηση με τους Πέρσες, πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη (626).

Δραστηριότητες:

1. Χάρτες των εκστρατειών του Ηρακλείου και των κινήσεων των αντιπάλων του

Αφού παρατηρήσετε προσεκτικά τους χάρτες να καταγράψετε: 
α) την κατεύθυνση των στρατευμάτων του Ηράκλειου β) τους κυριότερους αντιπάλους του Βυζαντινού κράτους και την κατεύθυνση των εκστρατειών τους. γ) Πόσες εκστρατείες πραγματοποίησε ο Ηράκλειος;

2. Τι απεικονίζει ο παρακάτω χάρτης; Τι ήταν τα θέματα και ποιες ανάγκες εξυπηρετούσαν; Γιατί η οργάνωση των θεμάτων ξεκίνησε στη Μ. Ασία, δηλαδή στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας;

3. α) Ποια ανάγκη επέβαλε την καθιέρωση των θεμάτων, όπως προκύπτει από το σχετικό απόσπασμα; β) Ποια αλλαγή σημειώθηκε όσον αφορά στη γλώσσα της διοίκησης;

  Όταν ήταν αυτοκράτορας ο Ηράκλειος [610-641] που καταγόταν από τη Λιβύη, η επικράτεια του Ρωμαϊκού Κράτους περιορίστηκε και ακρωτηριάστηκε τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. Τότε οι διάδοχοι του, που δεν ήξεραν πού και πώς να ασκήσουν την εξουσία τους, κατέτμησαν σε μικρά τμήματα τη διοίκηση τους και τα μεγάλα στρατιωτικά σώματα και εγκατέλειψαν την προγονική τους λατινική, υιοθετώντας την ελληνική γλώσσα [...]. Γιατί (παλιότερα) ονόμαζαν τους χιλίαρχους λογγίνους και τους εκατόνταρχους κεντουρίωνες και τους τωρινούς στρατηγούς κόμητες. Αλλά και η ονομασία θέμα είναι ελληνική και όχι ρωμαϊκή και προέρχεται από τη θέση.

(Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, έκδ. A. Pertusi,Πόλη του Βατικανού 1952, 60.)