"Ο Μαύρος Θάνατος": Μια ιστορία πανδημίας στη μεσαιωνική Ευρώπη

Ο Θρίαμβος του Θανάτου (1562), έργο του Pieter Bruegel the Elder

Έρευνα :Νεφέλη Υφαντοπούλου

Η επιδημία της πανώλης προκάλεσε τον θάνατο 20-25 εκατομμυρίων ανθρώπων στην Ευρώπη και συνολικά, ίσως και 100 εκατομμυρίων, μαζί μ’ αυτούς που έχασαν τη ζωή τους σε Ασία και Αφρική. Η πανώλη, υπήρξε μάστιγα της ανθρωπότητας από την αρχαιότητα. Είναι ίσως το λοιμώδες νόσημα που είχε προκαλέσει τους περισσότερους θανάτους στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το βακτήριο της πανώλης, ανακαλύφθηκε το 1894 από τον Γαλλοελβετό γιατρό Alexandre Yersin.

Συμπτώματα βουβωνικής πανώλης

Η βουβωνική πανώλη, χαρακτηρίζεται από διόγκωση των λεμφαδένων, κυρίως της βουβωνικής χώρας, αλλά και του λαιμού και των μασχαλών. Η μεγάλη και σκληρή αυτή διόγκωση των λεμφαδένων, συνοδεύεται από υψηλό πυρετό, θόλωση της διάνοιας και παραλήρημα. Η εξέλιξή της ήταν στο παρελθόν θανατηφόρα, λόγω σηψαιμικής διασποράς της νόσου σ’ όλο το σώμα. Η πνευμονική πανώλη χαρακτηρίζεται, εκτός από τον υψηλό πυρετό, από έντονη δύσπνοια, κυάνωση και αιματηρή απόχρεμψη γεμάτη βακτηρίδια, κάτι που κάνει τη μορφή αυτή της νόσου πολύ μεταδοτική. Χωρίς θεραπεία, ο θάνατος επέρχεται σε λίγες μέρες.

Πώς μεταδίδεται η πανώλη;

Η πανώλη μεταδίδεται στον άνθρωπο από τον ψύλλο του αρουραίου. Στην περίπτωση πνευμονικής μορφής της νόσου, μπορεί να μεταδοθεί και από άνθρωπο σε άνθρωπο. Γενικότερα, η ονομασία «πανώλης» έχει δοθεί στο παρελθόν σε διάφορα λοιμώδη επιδημικά νοσήματα με κοινό χαρακτηριστικό την πρόκληση μεγάλου αριθμού θανάτων.

Πώς ξεκίνησε ο «μαύρος θάνατος»

Το 1331, ξέσπασε μεγάλη επιδημία πανώλης στην αυτοκρατορία της Κίνας. Το 1338-1339, η επιδημία έφτασε στη χριστιανική κοινότητα της Ασσυριακής Εκκλησίας στη λίμνη Ισίκ Κουλ της σημερινής Κιργισίας. Το 1346 εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώματα στην πόλη Σαράι στον κάτω ρου του Βόλγα, ενώ πολύ σύντομα επεκτάθηκε στην Κριμαία και το Αστραχάν, που βρίσκεται στη σημερινή Ρωσία.

Το ίδιο έτος, η Χρυσή Ορδή των Μογγόλων, πολιορκούσε την πόλη Καφφά της Κριμαίας που βρισκόταν υπό την κατοχή των Γενοβέζων. Οι Μογγόλοι στη διάρκεια της πολιορκίας, έριχναν στην πολιορκημένη πόλη πτώματα ανθρώπων που είχαν πεθάνει από πανώλη, δένοντας τα σε καταπέλτες και εκσφενδονίζοντάς τα! Οι πολιορκημένοι έριχναν τα πτώματα στην θάλασσα, αλλά το κακό είχε γίνει. Η πανώλη είχε πλήξει την Κάφφα. Γενοβέζικα καράβια, μετέφεραν τη θανατηφόρα αυτή ασθένεια στην Κωνσταντινούπολη, το Κάιρο, τη Μεσσήνη και τη Σικελία. Από εκεί τα επόμενα χρόνια, ως το 1351, μεταφέρθηκε και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι ψύλλοι που ζούσαν παρασιτικά στις ράχες των καφέ αρουραίων , ευθύνονταν για ότι ακολούθησε. Στις αρχές του 1348, η νόσος είχε διαδοθεί στην κεντρική Γαλλία. Τον χειμώνα του ίδιου έτους στη νότια Αγγλία και ως τα τέλη του 1349 στην υπόλοιπη Αγγλία και τις Κάτω Χώρες. Στη συνέχεια διαδόθηκε βορειοανατολικά στη Σκανδιναβία και τη σλαβική Ευρώπη. Φλύκταινες εμφανίζονταν στη βουβωνική χώρα και τις μασχάλες. Αν έσπαζαν, ο θάνατος ήταν αναπόφευκτος, διαφορετικά, ο ασθενής μπορούσε να αναρρώσει. Η πνευμονική πανώλη που μεταδίδεται από την ανθρώπινη επαφή και η σηψαιμική πανώλη, ήταν θανατηφόρες και ο θάνατος ερχόταν ταχύτατα.

Παρακολουθήστε και στο YouTube:

Η ιατρική αντιμετώπιση της πανώλης

Οι ιατρικές γνώσεις της εποχής, στηρίζονταν στον Ιπποκράτη και τον Γαληνό. Κανείς δεν σκέφτηκε ότι επρόκειτο για μολυσματική ασθένεια και απέδιδαν την πανώλη είτε σε μολυσμένους ανέμους με ανυπόφορη οσμή που προέρχονταν από την Ασία, είτε σε αναθυμιάσεις και ατμούς από το κέντρο της Γης. Ο ύπνος στη διάρκεια της μέρας ήταν απαγορευμένος, έπρεπε να ανοίγονται τα παράθυρα των σπιτιών που «έβλεπαν» προς τον βοριά, η ζέστη και ο νοτιάς θεωρούνταν πολύ επικίνδυνος συνδυασμός. Η ασθένεια έπληττε περισσότερο τους άντρες παρά τις γυναίκες και πιο πολύ τους νέους και όχι τους ηλικιωμένους. Οι γιατροί της πανώλης , είχαν αμφίεση και «εξοπλισμό» που θυμίζουν κακόγουστη αποκριάτικη μεταμφίεση.

«Όλον εκείνο το χρόνο (το 1348) και τον επόμενο, η θνησιμότητα των ανδρών και των γυναικών, των νέων πιότερο απ' ό,τι των ηλικιωμένων, στο Παρίσι και στο βασίλειο της Γαλλίας, και μάλιστα, όπως λέγεται και σε άλλα μέρη του κόσμου, ήταν τόσο μεγάλη που ήταν σχεδόν αδύνατον να ταφούν οι νεκροί. Οι άνθρωποι αρρώσταιναν δυο τρεις μέρες και κάτι παραπάνω και μετά πέθαιναν ξαφνικά κι ας ήταν μέχρι χτες υγιέστατοι. Αυτός που τον έβλεπες γερό τη μία μέρα ήταν πεθαμένος την επόμενη και τον πηγαίνανε γραμμή στον τάφο... Αυτή η πληγή και η αρρώστια οφείλονταν στη συναναστροφή και τη μετάδοση επειδή όταν ένας γερός επισκεπτόταν έναν άρρωστο ήταν σπάνιο να γλιτώσει ο ίδιος το θάνατο. Γι' αυτό σε πολλές πόλεις οι λιγόψυχοι ιερείς εγκατέλειπαν το ποίμνιό τους και άφηναν την άσκηση των ενοριακών καθηκόντων στους πιο θαρραλέους μοναχούς. Σε πολλά μέρη δεν γλίτωναν ούτε οι δύο στους είκοσι. Τόσο υψηλή ήταν η θνησιμότητα στο Οτέλ Ντιέ(Hotel –Dieu, μεσαιωνικό νοσοκομείο)στο Παρίσι, που για πολύ καιρό πάνω από 500 νεκροί μεταφέρονταν καθημερινά με κάρα και με μεγάλη κατάνυξη στο κοιμητήριο των Αθώων Νηπίων για ταφή... Πολλά χωριά στις επαρχίες και πολλές κατοικίες σε άλλες πόλεις άδειασαν και ερήμωσαν. Πολλά σπίτια ακόμα και λαμπρά οικήματα σύντομα μετατράπηκαν σε ερείπια».

Πηγή: https://www.protothema.gr/stories/article/968687/panoli-i-foveri-epidimia-pou-skotose-perissoterous-apo 20000000-europaious-1347-1351/

Γιατί οι χριστινοί κατηγόρησαν τους Εβραίους ώς υπευθύνους για τη διάδοση της πανώλης;

Έρευνα: Λυδία Κώτση

Το 1348 όταν η βουβωνική πανώλη ή αλλιώς πανούκλα,θέριζε τη Μεσαιωνική Ευρώπη,οι περισσότεροι πίστεψαν ότι είναι μια τιμωρία σταλμένη από το Θέο. Άνθρωποι αυτομαστηγώνοταν στους δρόμους και ζητούσαν συγχώρεση. Όταν είδαν πως δεν γλίτωναν άπο την νόσο πάρα τις προσευχές τους, στράφηκαν σε πιο αποτελέσματικα μέσα.

Στο στόχαστρο των πανικόβλητων Χριστιανών βρέθηκαν οι Εβραίοι.

Αποφάσισαν ότι αυτοί, ως πράκτορες του Διαβόλου δηλητηρίαζαν τα πηγάδια για να τους εξολοθρεύσουν.

Προέλευση της πανούκλας
Στην πραγματικότητα,η πανώλη προήλθε από μολυσμένους αρουραίους. Ξέσπασε το 1331 στην Κίνα μεταφέρθηκε στη Συρία το 1339 και το 1345 κατέληξε στην πόλη Κάφα, στην Κριμαία. Η Κάφα βρισκόταν υπό τον έλεγχο Γενεβέζων, οι οποίοι είχαν ένα εξαιρετικά αναπτυγμένο εμπορικό δίκτυο.Ταξίδευαν σε όλη την Ευρώπη και όπου πήγαιναν, έφερναν μαζί τους την πανούκλα.

Το 1347 χτυπήθηκαν η Κωνσταντινούπολη , το Κάιρο και η Σικελία.Έως το 1348 η νόσος είχε εξαπλωθεί σε όλη την κεντρική και Βόρεα Ευρώπη.Υπολογίζεται ότι χάθηκαν το 1/3 του ευρωπαϊκού πληθυσμού ,δηλαδή περίπου 20.000.000 άνθρωποι. Ανάμεσα τους ήταν και πολλοί Εβραίοι αν και σύμφωνα με τους πιο φανατικούς Χριστιανούς, εκείνοι ήταν υπεύθυνοι για την επιδημία.Πράγματι είχαν σημειωθεί λιγότεροι θάνατοι μεταξύ των εβραϊκών πληθυσμών, εξαιτίας των διαφορετικών συνθηκών υγιεινής.

https://www.mixanitouxronou.gr/i-panoukla-stin-evropi-pou-exolothrefse-20-ekatommiria-katikous-theorithikan-ipefthini-i-evrei-ke-exolothreftikan-me-friktous-tropous/